Jump to content

Alaeze Igala

Shí Wikipedia, njikotá édémédé nke onyobulạ

Alaeze Igala, nke a makwaara dị ka Alaeze nke Idah, Anɛ-Ìgálá, bụ obodo ọdịda anyanwụ Afrika tutu ọchịchị ṅdi ọcha, na Middle Belt nke Nigeria . Ndị Igala tọrọ ntọala ala-eze ahụ, ndị "Attah" nọ dika eze ha, nna obodo, na onye isi ime mmụọ, ha nwere isi obodo ha na Idah . Ọ bụ ezie na ndị Igala kwagara n'ala ndị ọzọ, e kwenyere na ọtụtụ, ma ọ bụrụ na ọ bụghị ndị Igala nile biri ma ọ bụ si Idah, nke na-eje ozi dị ka isi obodo ime mmụọ nke Alaeze Igala. Ndị Yoruba, Idoma, Igbo na Jukun nwere mmetụta n'alaeze Igala, ma eleghị anya ha sitere na ụmụ otu ndị a bụ ndị biri na ngwakọta na ndị obodo Igala.

Asụsụ Igala

[dezie | dezie ebe o si]

Abo-Igala = ndị mmadụ. Omenala = ÌCHÒ/ÙCHÒLÒ Ichi Igala=Asụsụ Igala

Enwere ike nweta nkọwa nke okwu ahụ bụ "Igala" n'onwe ya site na "Iga" nke pụtara nkebi, mgbochi, mgbidi nkewa, na "Ala" nke pụtara "atụrụ". Iga-ala wee bụrụ Igala. Ihe kpatara ụdị njirimara onwe onye a ka ndị ọkà mmụta na-arụrịta ụka ugbu a. Agbanyeghị, nke a, echiche a nwere ike na-akọwapụta na ụmụ amaala nke alaeze dị ka atụrụ, ebe steeti ha bụ mgbidi ma ọ bụ ihe nchebe na-echebe ha.

Ifa bụ nkwenye odịnala ndị Igala nke ọtụtụ ndị ka kwenyere na ya. Usoro ofufe a gbadoro ụkwụ na nkwenye, na ịsọpụrụ mmụọ ndị nna ochie. Ọtụtụ obodo, ezinụlọ, na ndị mmadụ n’otu n’otu na-edobe ụlọ arụsị maka ofufe chi na ndị mmụọ. Ndị nlekọta na-eje ozi dị ka ndị na-ahụ maka ọgwụ, ma marakwa akụkọ ọdịnala n'ọnụ na iji mkpaakwụkwọ na osisi na-agwọ ọrịa. Islam bụkwa ndị a ma ama n'etiti ndị Igala . Ewebatara okpukperechi a site na ahia ya na Sokoto, Kaduna, Kano, na Emirates na sultanate ndi ozo nke ugwu Naijiria. zụkọrọ. Azụmahịa dị n'ebe ugwu Naijiria metụtakwara ọtụtụ akụkụ nke omenala ndi ala Igala site na iwebata ederede Arabic Ajami . E webatara Iso Ụzọ Kraịst n'etiti ndị Igala n'ihi ahịa ha na ndị ahịa Portuguese zụkọrọ site na Alaeze Benin, ma mee ka ọ dị ngwa site na nchịkwa nke mpaghara ahụ. Okpukpe Protestant, Katọlik, Anglicanism, Baptizim, yana Methodism so n'ụdị Okpukpe Ụzọ Kraịst .

Usoro ndọrọ ndọrọ ọchịchị

[dezie | dezie ebe o si]

Ụlọikpe Àtá ka a na-akpọ Ogbede ebe a na-akpọ onyeisi ya Ogbe ma ọ bụ onyeisi oche nke ụlọikpe. Ndị Amedibo bụ ndị ohu eze ebe ndị Amonoji bụ ndị ọnaozi Àtá. Akara nke ike bụ ihe ndị eze, gụnyere oka (beads), okwu (ihe onu), uwe mwuda (olawoni), okpu uhie (olumada), na otihi (flywhisk). [1] ). Ihe ndị ọzọ dị nsọ bụ Ejubejuailo (The Ata's pectoral Mask), Onunu-Ere (okpu eze), Unyiale Ata (nche anwụ eze), Odechi / Okakachi (ndị egwu eze), Oka kpai Okwu (royal beads) na Akpa-Ayegba (oche).

Àtá n'onwe ya bụ onye na-ahụ maka isi ihe dị nsọ, ụlọ nsọ na ememe nke ndị Igala.

Ach'adu na-eje ozi dika onye isi ochichi. Aha ọzọ jikọtara ya na ọkwá a bụ Oko-Ata (di omenala Ata. Ach'adu n'onwe ya pụtara praịm minista)

Ndị ọrụ mpaghara (onu) na ndị isi mpaghara (Am'onu) nọkwa dịka ndị isi nke ụlọ arụsị ha dị iche iche, oghere, ihe dị nsọ mmemme nakwa mpaghara nke ha. Ndị isi ahụ gụnyere ndị isi mpaghara (Am'onu-ane), ndị isi ezinụlọ (Gago), ndị isi obodo (Omadachi) na ndị isi ntorobịa (Achiokolobia) 

N'ime ndị Igala, Ata na Achadu bụ aha naanị mmadụ abụọ na-ejide otu oge, ebe ọtụtụ mmadụ na-eji aha Onu, Achema, Akoji, Makoji, Eje, Onoja n'otu oge. Enwere ike iji aha ndị a dị ka aha mmadu. N'ọtụtụ ọnọdụ, aha ndị a na-emetụtakarị ọrụ. IInye ọmụmaatụ, Gago bụ onye isi ezinụlọ, ma ọ bụ Onoja bụ onye isi ahịa. A na-enye aha ndị a dị ka Akoji na Makoji (nke pụtara ịbụ onye nnọchiteanya ma ọ bụ onye nọchiri anya Ata) n'olileanya na nwa ahụ ga-eto eto iji nweta otutu aha dị elu. A na-eso usoro dabara adaba nke ọma mgbe a na-enye aha ndị dị otú ahụ.

Mpaghara Igala

[dezie | dezie ebe o si]

Ala Igala nwere kansụl ọchịchị ọdịnala itoolu gụnyere isi obodo Idah . Ndị kansụl itoolu nke ọ bụla nwere onye isi (onu) bụ onye a họpụtara site na usoro okpukperechi nakwa site na usoro mgbagwoju anya nke omenala na usoro nke onye isi nke kansụl ahụ bu Attah Igala na Idah na-elekọta. Ndị kansụl Igala asaa bụ: Ankpa, Ajaka, Ugwolawo, Egume, Dekina, Omalla, Olamaboro . Anyigba

N'akụkọ ihe mere eme, kansụl ọ bụla nwere ogo ọchịchị ọdịnala dị iche iche bụ nke gbadoro ụkwụ na ịnakọta ụtụ n'aka ndị ji ala, ndị ọkụ azụ̀ na ndị na-azu ahịa.

" Àtá " nke mbụ (ma ọ bụ " Atah "), bu aha e nyere onye na-achị ala-eze bụ nwanyi aha ya bu Ebulajonu; onye nọchiri ya bu nwanne ya nwoke Aganapoje, nna Idoko. Idoko mesịrị nọchie ya dị ka Ata, wee mụọ ụmụ abụọ Atiyele na Ayegba om'Idoko (Ayegba nwa Idoko), Atiyele nwa mbụ nke Idoko kwagara n'ebe ọwụwa anyanwụ nke alaeze ahụ iji guzobe alaeze Ankpa ebe Ayegba nwa nke abụọ nke Idoko nọchiri nna ya dika Ata Igala. O duuru agha megide ndị Jukun, ma nwee mmeri. A họpụtara HRH Idakwo Micheal ka ọ bụrụ Ata nke Igala ọhụrụ n'ọnwa Disemba 2012. [2] Ọnọdụ Ata Igala na-atụgharị n'etiti alaka anọ nke ezinụlọ eze. Abutu-Eje tọrọ ntọala ala-eze Igala na senchiri nke iri na isii. Ọchịchị ahụ bụ ndị isi itoolu a na-akpọ Igala Mela bụ ndị na-elekọta ụlọ nsọ ụwa. Ocheeze Ata bu nke a na-eweghari n'agbụrụ ndị gụnyere Aju Akogwu, Aju Amɛchọ, Aju Akwu, Aju Ocholi. "Aju" pụtara igosi ebe onye agbụrụ ahụ si, dịka aha nna nna.

Ndepụta nke Àtá

[dezie | dezie ebe o si]

USORO EZE ÀJI ÀTÁ

  • Àji-Àtá (1507-1537)
  • Ọlema I (1537-1567)
  • Ánọgena (1567-1597)
  • Àgbó (1597-1627)
  • Ágọshì (1627-1657)
  • Ọlemà II (1657-1687) [3]

Usoro eze Kwararafa

  • Àbùtù Ẹ̀jẹ̀

Ata ndi chiri n'oge nnwere onwe

  • Ébúlɛɛ́jonú Ɔm Abutu (f)
  • Ágánápojè Ọm Abutu
  • Ìdoko Ọm Agana poje
  • Áyɛ́gbà Ọm Idoko
  • Akwùmábì Ọm Ayegba (Onu) (Ónákpa)
  • Ákogwu Ọm Ayegba
  • Òcholi ọ̀gákọ Ọm Ayegba (Òhíémi Ọ̀bọgọ)
  • Agada Elame Ọm Ayegba
  • Àámẹ́ɛ̀ Achọ́ Ọm Akumabi
  • Ìtódó Ádùgà Ọm Akumabi
  • Ɔ́gáláà Ɔm Akogwu
  • Ìdoko Adegbe Ọm Ocholi
  • Ónúché́ Ọm Àámẹ́ɛ̀ Achọ
  • 1835 Ẹ́kẹ́lẹ̀ Àgà Ọm Ogala
  • 1835–1856 Àámɛ́ɛ̀ Òchéje Ɔm Itodo
  • 1856–1870 Ákwù Òdíbā Ọm Idoko
  • 1870–1876 Òkolíko Ọm Onuche
  • 1876–1900 Àámɛ́ Ágá Ɔm Ekalaga

Ata ndi chịrị n'oge ndị Briten na-achị

  • 1900–1903 Òchéje Àámɛ́ Óchēje Ọm Amocheje( Òchéje Onọ́kpa)
  • 1905–1911 Ame Òbòní Akwù Ɔm Odiba
  • 1911–1919 Ògwùchị Akpá Ọm Okoliko
  • 1919–1926 Àtábọ Ìjọ̀mì Ọm Amaga
  • 1926–1945 Ọ̀bàje Ọm Òchéje
  • 1945 – 23 June 1956 Umaru Àámɛ́ɛ̀ Akpoli Ọm Óbòní

Ata ndi chịrị site na nnwere onwe Naijiria ruo taa

  • 20 October 1956 – 16 July 2012: Àlíì Ọ̀chẹ́ja Òtúlúkpé Ọm Ọ̀bàje - was installed by the British shortly before independence
  • 10 March 2013 – 27 August 2020: Ìdákwó Ọm Àámẹ́ Ọm Óbòní[4]
  • 2021- present Ọ̀pàlúwa, Ògwùchẹ́ Aju Àámẹ́ẹ̀ Achọ

Akụkọ ihe mere eme

[dezie | dezie ebe o si]
  • Ndi Igala
  • Idah

Edensibia

[dezie | dezie ebe o si]

Ọgụgụ ọzọ

[dezie | dezie ebe o si]
  • 0-521-45599-5
  • Ajodo, Saidu (2006). Mkpirisi akụkọ ihe mere eme nke Omoja Clan na ala eze Igala . Ndị na-ebi akwụkwọ El-Deen. ISBN 978-978-084-581-0 .
  • Boston, JS; Nnyocha, Ụlọ Ọrụ Na-ahụ Maka Ọha na Ọha na Ụba nke Naijiria (1968). Alaeze Igala . Ụlọ ọrụ Nigerian Institute of Social and Economic Research. ISBN 978-0-19-646013-0 .